Vị giáo sư uyên bác, người thầy của hàng trăm thế hệ ca sĩ
NSND Trung Kiên tên thật là Nguyễn Trung Kiên, sinh năm 1939 tại Kiến Xương, Thái Bình, trong một gia đình có truyền thống yêu nước, là con của nhà cách mạng Nguyễn Danh Đới, cùng thế hệ với Trường Chinh.
Từ đầu những năm 1940, gia đình ông chuyển tới Hà Nội sinh sống. Bởi vậy nên thời niên thiếu của ông gắn liền với thủ đô.
Dù sinh ra trong bom đạn và những năm tháng khó khăn thời kỳ chiến tranh, nhưng ngay từ nhỏ, NSND Trung Kiên đã được tạo điều kiện để phát triển tài năng, theo đuổi đam mê âm nhạc của mình.
Trong các năm tháng thơ ấu, ông đã tham gia vào các dàn đồng ca lớn như Tuổi xanh, Rạng đông của Sở Văn hóa và Thành đoàn Hà Nội. Từ những dàn đồng ca này, tiếng hát của NSND Trung Kiên sớm được rèn dũa một cách quy củ. Ông nói:
"Tôi và nhiều nghệ sĩ khác như anh Quý Dương, anh Trần Hiếu trưởng thành trong các phong trào ca hát của Hà Nội sau ngày giải phóng năm 1954. Tới năm 1956, trường Âm nhạc Việt Nam thành lập thì chúng tôi được gọi vào học" (Nguồn: Vietnamnet).
Học hết lớp 10, NSND Trung Kiên được gia đình tạo điều kiện để thi vào Trường Âm nhạc Việt Nam (nay là Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam) và là sinh viên của một trong những khóa đầu tiên tại Nhạc viện (khóa 3).
Trong ba năm đầu học tại Nhạc viện, NSND Trung Kiên được rèn luyện một cách bài bản về các kỹ năng ca hát, xướng âm theo đúng lối cổ điển truyền thống. Nhờ đó, ông phát huy và mở rộng được quãng giọng bẩm sinh của một tenor 2 trong mình.
Không những vậy, NSND Trung Kiên còn được học nhiều về lịch sử, lí luận âm nhạc, để nắm rõ hơn các kiến thức thanh nhạc, trường phái âm nhạc trên thế giới. Có thể nói, trong ba năm học tại Nhạc viện đã giúp ông tích lũy được lượng kiến thức chuyên sâu, học thuật khá lớn.
Nhờ thành tích học tập tốt nên năm 1962, khi đang là sinh viên năm ba, NSND Trung Kiên được cử đi học tại Liên Xô (một trong những cái nôi đào tạo thanh nhạc cổ điển của thế giới).
Quá trình học tại Liên Xô, dưới sự hướng dẫn của những giảng viên danh tiếng đã giúp NSND Trung Kiên tiếp thu được những kiến thức mới mẻ, học thuật và chuyên sâu hơn về nhạc cổ điển. Đặc biệt, ông được đào tạo về giọng hát để hát nhạc cổ điển đúng chuẩn, từ cách dựng âm, đóng tiếng, cộng minh tới nhả chữ, giữ cột hơi…
Chính những kiến thức này đã trở thành tài sản vô giá để NSND Trung Kiên mang về nước, viết nên các giáo trình giảng dạy, áp dụng vào việc đào tạo sinh viên tại Nhạc viện cho nhiều thế hệ sau này. Ông cũng là người thầy đã đào tạo nhiều ca sĩ nổi tiếng như Lan Anh, Trọng Tấn, Đăng Dương…
Đối với cá nhân NSND Trung Kiên, thời gian ở Liên Xô đã để lại cho ông nhiều ký ức đẹp. Ông tâm sự:
"Mỗi lần nhớ lại khoảng thời gian học tập bên Nga, tôi luôn thấy rất hạnh phúc. Các bạn Nga luôn thương mến người Việt Nam. Tụi tôi học rất chăm. Mỗi lần kỷ niệm Cách mạng tháng 10 Nga đến, tôi lại thấy xúc động và bồi hồi. Có khi đến người Nga, họ cũng không thể hiểu nổi tại sao Việt Nam cứ say đắm nước Nga.
Ngày Bác Hồ mất, nhà trường tổ chức lễ tang. Mới sáng sớm tinh mơ, chúng tôi đã nghe thấy tiếng xôn xao, tiếng khóc. Những tình cảm sâu đậm đó đã trở thành chỗ dựa để bọn tôi yên tâm học tập" (Nguồn: Giaoducthoidai).
Sau khi về nước, NSND Trung Kiên gia nhập đoàn văn công, đi khắp các chiến trường biểu diễn cho bộ đội, thanh niên xung phong.
Giống như nhiều thế hệ NSND thế hệ đầu tiên, NSND Trung Kiên không ngại nguy hiểm, sẵn sàng đem tiếng hát át tiếng bom và lấy chiến trường làm nơi rèn luyện giọng hát cho chính mình, để ngày một khỏe khoắn, nội lực hơn.
Đây cũng là khoảng thời gian trưởng thành cả về con người và giọng hát của những lứa nghệ sĩ tài danh đầu tiên của âm nhạc cách mạng Việt Nam. Biểu diễn trong cảnh bom đạn và không có các phương tiện dàn nhạc, micro nhưng tình cảm của những người lính không thể nào quên trong lòng các nghệ sĩ. Ông chia sẻ:
"Biểu diễn ở chiến trường gian khổ và lúc nào ăn uống cũng thiếu thốn. Có lần tôi và anh Quý Dương biểu diễn ở Vĩnh Linh (tỉnh Quảng Trị). Đói kinh khủng, hai anh em vào trại của thanh niên xung phong xem có gì ăn không.
Chả có ai cả, anh em nhìn thấy có nồi khoai, thế là ăn vụng mỗi đứa một củ. Vất vả, gian khổ là thế nhưng niềm vui, niềm hạnh phúc được hát, được biểu diễn cho các đồng chí giữa bom rơi đạn lửa thật khó cắt nghĩa" (Nguồn: Baicadicungnamthang).
Tháng 4 năm 1975, NSND Trung Kiên trở về làm việc tại Đài tiếng nói Việt Nam, cùng nghệ sĩ Quý Dương thu âm các bài hát mừng chiến thắng.
NSND Trung Kiên có thể xem là một trong số ít nghệ sĩ đạt được một sự nghiệp lẫy lừng trên cả sân khấu lẫn công tác nghiên cứu, giảng dạy, quản lý. Ông từng học hết nghiên cứu sinh về âm nhạc tại Liên Xô và đạt học vị tiến sĩ. Sau nhiều năm nghiên cứu, giảng dạy, ông được Nhà nước trao tặng học hàm Giáo sư.
Từ khi hoàn thành nghiên cứu sinh (năm 1970) đến khi trở thành diễn viên của Nhà hát Nhạc Vũ Kịch Việt Nam, NSND Trung Kiên vẫn luôn song hành biểu diễn và tham gia công tác giảng dạy.
Lao động không mệt mỏi, sự nghiệp âm nhạc của ông có những bước tiến dài. Năm 1992, ông đảm nhận chức vụ Thứ trưởng Bộ Văn hóa - Thông tin, phụ trách mảng Văn hóa - Nghệ thuật, đến năm 2001 mới nghỉ hưu. Và cũng vào năm 2001, ông được trao tặng danh hiệu nghệ sĩ nhân dân.
Những tưởng lúc này NSND Trung Kiên sẽ an nhàn hưởng thụ cuộc sống vui vầy bên con cháu, nhưng ông lại tất bật sáng tối đứng lớp giảng dạy ở Nhạc viện.
Giọng nam cao cổ điển chuẩn mực, cánh chim đầu đàn nền nhạc cổ điển Việt Nam
Trên sân khấu, NSND Trung Kiên được xem là một trong những giọng nam cổ điển chất lượng của Việt Nam thế hệ đầu đàn, cùng với NSND Trần Hiếu, NSND Quý Dương, NSND Quang Thọ.
NSND Trung Kiên sở hữu giọng Light Lirico Tenor trữ tình mềm mại, uyển chuyển, nghe rất bay và sáng nhưng vẫn nội lực, thể hiện được những đoạn cao trào, hùng tráng. Ông cộng minh đẹp và hát thoải mái tới F4 nhưng có thể vươn tới C5 passagio. Chất giọng này rất thích hợp để thể hiện những bản nhạc cổ điển và cách mạng.
Trong những năm tháng chống Mỹ cứu nước, ông để lại những dấu ấn không thể phai mờ và khó thay thế với những ca khúc: Tình ca (Hoàng Việt) , Việt Nam trên đường chúng ta đi (Huy Du), Hồ Chí Minh đẹp nhất tên người (Trần Kiết Tường), Ngươì là niềm tất thắng (Chu Minh)… Một trong những ca khúc gắn liền với tiếng hát NSND Trung Kiên mà không ai hát lại được là Trường Sơn ơi.
Ca khúc Đất nước trọn niềm vui (Hoàng Hà) được ông thu trong đêm 30/4, thu chỉ một lần. Trong một bài phỏng vấn, NSND Trung Kiên cho biết cảm xúc khi ấy rất mãnh liệt:
"Sau này, dù có hát đi hát lại nhiều lần Đất nước trọn niềm vui, tôi cũng không bao giờ tìm lại được cảm xúc ở thời khắc đặc biệt ấy. Với tôi, khi cất cao khúc khải hoàn ca của đất nước là cảm xúc òa vỡ sau rất nhiều năm dồn nén, ngóng trông" (Nguồn: Hoiamnhachanoi).
NSND Trung Kiên cũng được biết đến là bố ruột của nhạc sĩ Quốc Trung, bố chồng diva Thanh Lam, anh rể NSND Đặng Thái Sơn. Trên sân khấu, ông từng nhiều lần kết hợp cùng con dâu mình là Thanh Lam, điển hình nhất như ca khúc Gọi anh.
Thời gian cuối đời, NSND Trung Kiên vẫn miệt mài nghiên cứu, giảng dạy, nhưng ít khi xuất hiện trên sân khấu. Nhắc đến chuyện biểu diễn, ông chỉ bảo:
"Tôi vẫn biểu diễn cùng dàn nhạc đấy chứ, chỉ là không tham gia đơn ca nữa thôi. Bây giờ mình già rồi, để cho các em thể hiện, mình cứ ra lấn át chúng, vừa buồn cười lại vừa vô duyên.
Thời điểm này, tôi vẫn có sức khỏe, có giọng hát nên rất nhiều chương trình mời biểu diễn. Tuy nhiên, tôi vẫn phải cảm ơn và nói thôi xin đừng mời tôi. Tôi già rồi, xuất hiện một tí thôi rồi đi vào" (Nguồn: Giaoducthoidai).