Nhất Sỹ, nhì Phương, tam Xường, tứ Hỏa chính là tứ đại phú hộ Sài Gòn xưa mà tài sản vua chúa chưa chắc hơn được. Nhiều người nhận định họ không chỉ giàu nhất Sài Gòn mà còn thuộc vào hàng giàu nhất Đông Dương trong giai đoạn cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20.
Con đường làm giàu của mỗi người trong số này một khác. Nhưng có 2 điểm chung của các vị đại gia này là thứ nhất, phần lớn người trong danh sách này có gốc là người Hoa và thứ hai, họ đều sở hữu cho mình hàng loạt khối bất động sản tầm cỡ. Hãy cùng đi chiêm ngưỡng những công trình tầm cỡ, có giá trị lịch sử văn hóa quan trọng đối với người Sài Thành mà tứ đại phú hộ này để lại.
Nhất Sỹ - Nhà thờ Huyện Sỹ
Nhân vật này chính là ông ngoại của Hoàng hậu cuối cùng của đất An Nam - Nam Phương hoàng hậu. Ông xuất thân trong một gia đình công giáo tại Sài Gòn, chính vì vậy khi ở tuổi thiếu thời ông Lê Nhứt Sỹ (1841 - 1900) được các tu sỹ người Pháp đưa sang Malaysia để học tập và sau này khi về lại quê hương, ông đổi tên thành Lê Phát Đạt do tên thật trùng với một người thầy trong tu viện. Sau khi trở về nước, ông được bổ nhiệm làm thông ngôn rồi sau đó làm Ủy viên Hội đồng Quản hạt Nam kỳ.
Người ta đồn rằng, vua Bảo Đại không giàu bằng Huyện Sỹ, trong đời làm vua, Bảo Đại dùng tiền của vợ nhiều hơn của hoàng gia. Của hồi môn của hoàng hậu Nam Phương khi lấy vua Bảo Đại lên tới 20.000 lượng vàng.
Có nhiều giai thoại về sự giàu có của ông Huyện Sỹ, nhưng theo một số tài liệu ghi lại thì Huyện Sỹ giàu lên là do may mắn “trúng đất”.
Khi người Pháp chiếm Nam Kỳ, dân chúng di tản, ruộng đồng không người cày cấy, bỏ hoang. Lúc này, chính quyền bắt ép ông phải mua ruộng đất, khiến ông phải chạy đi vay mượn mua liều. Nhưng rồi trong cái rủi có cái may, ông Sỹ liên tiếp trúng mùa, khiến ông trở nên giàu có không ngờ.
Sau một thời gian giàu nứt đố đổ vách, ông đã tự nguyện hiến đất và 1/7 tài sản của mình để xây dựng nên nhà thờ Huyện Sỹ (đường Tôn Thất Tùng, Q.1, TP. HCM). Thời đó nhà thờ này tốn khoảng 30 ngàn đồng bạc Đông Dương, xây mất hơn 3 năm. Ngoài ra, trên những mảnh đất khác mà ông sở hữu còn có xây thêm nhà thờ Chí Hòa (quận 10) và nhà thờ Hạnh Thông Tây (quận Gò Vấp).
Khi Huyện Sỹ và vợ ông mất, hai người đều được chôn ở ngôi mộ được mệnh danh là đẹp nhất và còn bảo toàn được trọn vẹn nhất trong số các ngôi mộ của tứ đại phú hào. Đó là ở gian sau cung thánh nhà thờ Huyện Sỹ. Tại đây, 2 bên là 2 tượng bán thân của 2 ông bà, bằng thạch cao. Ở giữa là 2 phần mộ bằng đá cẩm thạch, bên trên mộ là 2 bức tượng toàn thân của 2 ông bà, cũng đều bằng đá cẩm thạch với hoa văn tinh xảo.
Nhì Phương - Trường THPT Nguyễn Thị Minh Khai
Nhì Phương là tên gọi của Đỗ Hữu Phương (1841 - 1914), người gốc Hoa, là con trai đại địa chủ Nam Kỳ thời bấy giờ là Bá Hộ Khiêm. Ngậm thìa vàng ngay từ khi sinh ra, ông Hữu Phương nghiễm nhiên có trong tay cả một cơ ngơi và cùng gia đình cai quản cai quản BĐS của cả một vùng rộng lớn về phía bắc thành phố Sài Gòn.
Hình ảnh Tổng đốc Phương trên con tem Đông Dương.
Bên cạnh đó, Bá Hộ Khiêm còn được biết đến như là một trong những người đầu tiên thực hiện giao thương với người nước ngoài. Sau khi ông Phương kế nghiệp gia sản đó và đã phát triển lên rất nhiều lần đến mức dân gian còn khẳng định.
Bá hộ Khiêm dạy con khá nghiêm khắc, ông Phương được cha cho học tiếng Hán từ nhỏ, sau học thêm tiếng Pháp và là một thanh niên có tầm hiểu biết, giỏi ngoại ngữ, có kiến thức văn hóa, chứ không phải chỉ biết tiêu tiền như những công tử con nhà bá hộ khác. Nhờ vậy mà ông cũng cưới được một người vợ xinh đẹp nết na, lại có gia đình quyền thế, là con một vị Lang trung Bộ Bình, chức quan khá lớn trong triều đình phong kiến nhà Nguyễn.
Dinh thự của gia đình Tổng đốc Phương ở quận 3 Sài Gòn xưa.
Ngay cả trong xã hội xưa khi mọi người ít coi trọng việc học hành của phụ nữ, chính ông Đỗ Hữu Phương là một trong số những người nổi tiếng có quyền lực thời bấy giờ ủng hộ, và là nhà tài trợ lớn về kinh phí để xây dựng trường THPT Nguyễn Thị Minh Khai, hay còn được nhiều người biết đến với tên gọi trường Nữ sinh Áo Tím.
Ngôi trường được thành lập vào năm 1913, và có tên chính thức là Collège Des Jeunes Filles Indigènes (Trường của những thiếu nữ bản xứ).
Trường nữ sinh áo tím là cái tên thân thương nhiều người đặt cho ngôi trường này. Ảnh: Thanh niên.
Tam Xường - Khu lăng mộ quý giá về nghệ thuật kiến trúc
Trong con hẻm 79/30 Phú thọ Hòa, quận Tân Phú, TP HCM có một công trình kiến trúc cổ khá đặc biệt: Khu lăng mộ ông Lý Tường Quan (1842-1896), còn được gọi là Bá hộ Xường – doanh nhân người Hoa được xếp thứ ba trong Tứ đại Phú hộ Sài Gòn.
Khu lăng mộ được xây từ ngày Bá hộ Xường qua đời, nằm trên một diện tích rộng khoảng 200m2, gồm có cổng, tường bao, nhà mộ và mộ phần với những nét kiến trúc độc đáo. Nguồn: Kiến thức.
Tam Xường tên thật là Lý Tường Quan (1842-1896), tên tự là Phước Trai, gốc Hoa. Theo một số ghi chép, ông là người Minh Hương (Hoa Kiều trung thành với nhà Minh) chống lại nhà Thanh nên đến lánh nạn ở miền Nam Việt Nam.
Lý Tường Quan trở thành thông ngôn cho Pháp nhờ thông thạo cả tiếng Hoa lẫn tiếng Pháp, nhưng sau đó ông nổi chí muốn làm ăn, buôn bán kinh doanh.
Rời bỏ vai công chức “quèn”, Bá hộ Xường dốc tâm sức vào việc kinh doanh thịt cá xuất khẩu, lương thực, thực phẩm, sau đó mua đất xây cất biệt thự tại vùng Chợ Lớn để cho thuê và bán. Ngoài ra cũng nhờ biết cách đi cửa sau, lấy lòng quan Tây, quan ta, ông giàu lên rất nhanh, nổi tiếng khắp vùng.
Ngày nay, vẫn tồn tại hàng loạt kiến trúc đồ sộ khang trang với nhiều hoa văn tinh tế bắt nguồn từ tam Xường. Đặc biệt phải kể đến dinh thự rất bề thế của gia đình Bá hộ Xường (ngày nay là từ đường họ Lý, tọa lạc trên đường Hải Thượng Lãn Ông tại quận 5, thành phố Hồ Chí Minh).
Một ngôi nhà của gia tộc Lý Tường Quan trên đường Hải Thượng Lãn Ông (TP HCM). Nguồn: Pháp luật Việt Nam.
Một số hình ảnh về khu mộ cổ của vợ chồng ông Lý Tường Quan. Tất cả đều được tạo tác bằng đá một cách giàu nghệ thuật. Nguồn: Kiến thức.
Ngoài ra, hai lăng mộ của ông Lý Tường Quan và vợ là bà Nguyễn Thị Lâu cũng trở thành di sản quý giá về nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc và chạm khắc trang trí của Việt Nam giai đoạn cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20. Quần thể công trình này là một trong những di tích mộ cổ gây choáng ngợp nhất Sài thành, đã được công nhận là Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp thành phố từ năm 2009.
Tứ Hỏa - Chợ Bến Thành, Khách sạn Majestic, Bệnh Viện Từ Dũ, Bảo tàng Mỹ thuật TP.HCM
Tên tiếng nước ngoài của ông là Hui Bon Hoa (1845 - 1901), chú Hỏa là người gốc Hoa và cũng theo đạo Công Giáo giống Huyện Sỹ - Lê Phát Đạt.
Mặc dù còn rất nhiều giai thoại xoay quanh việc làm thế nào mà từ cái nghèo, Chú Hỏa có thể vươn lên thành vị đại gia. Nhưng nhiều người đồng ý rằng, việc chú Hỏa phất lên không phải như lời đồn đãi do ông mua bán ve chai lượm được chuông đồng hay nhặt được túi vàng trong chiếc ghế cũ,... mà chính nhờ có óc nhìn xa, nhạy bén với thương trường và quyết đoán trong công việc Hứa Bổn Hỏa giàu có.
Nhìn thấy được tiềm năng của vùng đất Sài Gòn lúc bấy giờ vẫn còn chằng chịt những kênh rạch lớn nhỏ, ông quyết định mua lại toàn bộ khu đất tại trung tâm Sài Gòn và cho san lấp rồi xây nên Chợ Bến Thành – Khu chợ Mới lớn nhất thời bấy giờ.
Cứ như vậy, ông thành công trong lĩnh vực bất động sản. Chú Hỏa nắm giữ hơn 40% bất động sản Sài Gòn thời đó và sở hữu hơn 30.000 căn nhà ở các vị trí đắc địa nhất Sài Thành, nhiều trong số những căn nhà đó đến nay vẫn còn tồn tại.
Không chỉ biết làm giàu cho mình, Chú Hỏa còn luôn biết chia sẻ với cộng đồng cũng như giới cầm quyền đương thời qua việc góp phần xây dựng và sau này là hiến tặng hàng loạt công trình phúc lợi xã hội mà chức năng vẫn tồn tại đến tận ngày nay, như: Bệnh viện Đa khoa Sài Gòn, Bệnh viện Phụ sản Từ Dũ, Trường THCS Minh Đức (quận 1), Bệnh viện Nguyễn Trãi (quận 5)…
Majestic là khách sạn đồ sộ bậc nhất thời ấy, cũng do dòng họ Hui Bon Hoa xây dựng và tặng TP Sài Gòn thời thuộc Pháp.
Hình ảnh ngày xưa và ngày nay của Maternité Indochinoise (Bảo sanh viện Đông Dương), nay là Bệnh Viện Từ Dũ – Bệnh viện phụ sản lâu đời nhất Việt Nam.
Đặc biệt, một trong các di sản đặc sắc mà ông Hứa Bổn Hòa để lại chính là dinh thự riêng có 99 cửa của mình, nay đã trở thành Bảo tàng Mỹ thuật TP.HCM. Đây là nơi đầu tiên ở Sài Gòn có thang máy, điều cực kỳ xa xỉ ở Việt Nam trong những năm đầu thế kỷ 20.
Nguồn: Tổng hợp