Những cột hơi nước vẫn bốc lên từ hai lò phản ứng tại nhà máy điện hạt nhân Chinon ở trung tâm Thung lũng Loire xanh tươi của Pháp. Nhưng bầu trời phía trên lò phản ứng thứ ba lại trong xanh một cách lạ thường, những vết nứt đáng lo ngại trong hệ thống làm mát đã buộc lò phản ứng này phải dừng hoạt động.
Đây không phải là lò phản ứng hạt nhân duy nhất ngừng hoạt động tại Pháp, nơi có sản lượng điện hạt nhân lớn nhất châu Âu. Khoảng một nửa số lò phản ứng hạt nhân của Pháp đã phải tạm dừng hoạt động khi tập đoàn năng lượng Électricité de France (EDF), công ty vận hành chúng, liên tiếp gặp phải các vấn đề về kỹ thuật.
Khó khăn chồng chất
Trong bối cảnh Liên minh châu Âu quyết tâm "cai nghiện" dầu và khí đốt của Nga, Pháp đã đặt cược vào các nhà máy hạt nhân của mình để vượt qua cuộc khủng hoảng năng lượng. Năng lượng hạt nhân hiện cung cấp khoảng 70% điện năng của Pháp, tỷ lệ này lớn hơn bất kỳ quốc gia nào khác trên thế giới.
Tuy nhiên, ngành công nghiệp này đã rơi vào một cuộc khủng hoảng điện năng chưa từng có. Nguyên nhân chính là vì EDF đang phải đối mặt với những rắc rối kỹ thuật, chẳng hạn như tình trạng rò rỉ do các bộ phận bị ăn mòn, cho đến khí hậu nóng lên khiến việc làm mát các lò phản ứng già cỗi trở nên khó khăn hơn.
Những sự cố tại EDF, nhà xuất khẩu năng lượng lớn nhất châu Âu, đã khiến sản lượng điện hạt nhân của Pháp giảm xuống mức thấp nhất trong gần 30 năm, đẩy hóa đơn điện nước này lên mức cao kỷ lục khi căng thẳng ở Ukraine đang gây ra lạm phát trên diện rộng. Thay vì mục tiêu xuất khẩu một lượng lớn điện cho Anh, Ý và các nước châu Âu khác không muốn phụ thuộc vào dầu mỏ của Nga, Pháp lại đối mặt với viễn cảnh điện không đủ dùng trong mùa đông này và phải nhập khẩu thêm.
Tập đoàn EDF, vốn đã vướng vào khoản nợ trị giá 45 tỷ USD, phải tiếp tục mang thêm gánh nặng tài chính do thỏa thuận hợp tác với tập đoàn năng lượng hạt nhân Nga Rosatom. Rắc rối bùng phát nhanh chóng đến nỗi chính phủ Tổng thống Emmanuel Macron phải xem xét quốc hữu hóa tập đoàn này. "Chúng tôi chưa thể loại bỏ biện pháp này", Agnès Pannier-Runacher, Bộ trưởng phụ trách chuyển đổi năng lượng Pháp, cho biết. "EDF cần một khoản đầu tư khổng lồ".
Một nhà máy đang được xây dựng ở Flamanville, Pháp, dự kiến khởi động vào năm 2023 sau nhiều lần trì hoãn và thất bại.
Cuộc khủng hoảng đã xảy ra vào thời điểm tồi tệ nhất. Sau khi Liên minh châu Âu thông qua lệnh cấm đối với dầu của Nga, giá dầu chạm mức cao kỷ lục đã làm trầm trọng thêm các khó khăn kinh tế ở châu Âu và cuộc khủng hoảng giá sinh hoạt tại Pháp, cũng như các nước khác. Giá khí đốt tự nhiên, nguồn năng lượng Pháp sử dụng để bù đắp cho sự sụt giảm sản lượng điện hạt nhân, cũng đang tăng mạnh.
Trong khi Châu Âu cân nhắc lại các chính sách của mình đối với năng lượng Nga, những người ủng hộ nhận định năng lượng hạt nhân có thể giúp giảm bớt tình trạng thâm hụt nhiên liệu của khu vực này. Bên cạnh các nguồn năng lượng sạch như gió, mặt trời và các năng lượng tái tạo khác, năng lượng hạt nhân cũng đáp ứng được các mục tiêu về biến đổi khí hậu.
Nhưng việc giải quyết những khó khăn EDF gặp phải lại không hề dễ dàng. Với 56 lò phản ứng, ngành công nghiệp điện hạt nhân của Pháp có quy mô lớn nhất châu Âu và chỉ đứng sau Mỹ. Một phần tư sản lượng điện của châu Âu đến từ năng lượng hạt nhân ở hơn 10 quốc gia, trong đó Pháp sản xuất hơn một nửa công suất.
Tuy nhiên, ngành công nghiệp hạt nhân được xây dựng từ những năm 1980 của Pháp đã gặp khó khăn trong nhiều thập kỷ do thiếu vốn đầu tư mới. Các chuyên gia cho biết ngành này đang thiếu hụt những người có trình độ cao do họ đã nghỉ hưu hoặc chuyển sang công việc khác. Tình trạng này có thể ảnh hưởng tới khả năng của EDF trong việc duy trì các trạm điện hiện có, hoặc xây dựng các trạm thay thế.
Yves Marignac, chuyên gia năng lượng hạt nhân tại négaWatt, một tổ chức tư vấn ở Paris, cho biết: "Chiến lược của EDF đã được chính phủ tán thành, họ sẽ trì hoãn việc tái đầu tư và chuyển đổi hệ thống. EDF càng trì hoãn, sẽ càng mất đi những người có trình độ cao, các vấn đề kỹ thuật tích tụ và trở nên nghiêm trọng hơn".
Kế hoạch hướng tới tương lai
Ông Macron gần đây đã công bố chi tiết kế hoạch trị giá 51,7 tỷ euro nhằm xây dựng lại ngành công nghiệp hạt nhân của Pháp. EDF sẽ xây dựng 14 lò phản ứng thế hệ mới, cũng như các nhà máy hạt nhân nhỏ hơn. Đây sẽ là nền tảng cho việc củng cố sự độc lập về năng lượng của Pháp và đáp ứng các mục tiêu khí hậu.
Tổng thống Emmanuel Macron tại nhà máy sản xuất tuabin Arabella ở Belfort, Pháp vào tháng Hai
Tuy nhiên, một số ít lò phản ứng hạt nhân mới do EDF xây dựng đã gặp các vấn đề như bị đội vốn hoặc chậm tiến độ. Một lò phản ứng thuộc EDF tại Hinkley Point, phía tây nam nước Anh, dự kiến sẽ bắt đầu hoạt động vào năm 2027, chậm hơn 4 năm so với kế hoạch và quá muộn để giúp Anh nhanh chóng thoát khỏi sự phụ thuộc vào dầu khí của Nga. Một nhà máy điện hạt nhân của EDF tại Phần Lan cũng mới bắt đầu hoạt động vào tháng trước, trong khi theo kế hoạch là hoàn thành vào năm 2009.
Hiện nay, sản lượng điện hạt nhân của Pháp đang ở mức thấp nhất kể từ năm 1993, với công suất chỉ đạt 61,4 gigawatts. Ngay cả khi một số lò phản ứng hoạt động trở lại vào mùa hè, sản lượng điện hạt nhân của Pháp vẫn sẽ thấp hơn 25% so với các năm trước vào mùa đông này, gây ra những hậu quả đáng báo động.
Thierry Bros, một chuyên gia năng lượng và giáo sư tại Học viện Khoa học Chính trị Paris cho biết: "Nếu các lò phản ứng hạt nhân hoạt động thấp hơn nhiều so với công suất thiết kế, chúng ta sẽ phải buộc phải cắt điện hoặc chuyển sang sử dụng năng lượng hóa thạch như than và khí đốt".
Chính phủ Pháp, hiện nắm giữ 84% cổ phần của EDF, cũng là một nguyên nhân gây ra cuộc khủng hoảng năng lượng hiện tại. Khi giá điện trên thị trường đạt gần 500 euro vào mùa đông năm ngoái, Tổng thống Macron đã buộc EDF phải bán điện cho các bên thứ 3 với mức giá chỉ 46 euro mỗi megawatt giờ nhằm thực hiện cam kết sẽ bảo vệ người dân Pháp khỏi ảnh hưởng của lạm phát.
Một nhà máy điện hạt nhân ở Cattenom, Pháp
Nhưng để bù đắp cho sản lượng điện thiếu hụt của các lò phản ứng hạt nhân dừng hoạt động, EDF đã buộc phải mua điện với giá cao trên thị trường mở, với chi phí dự kiến hơn 10 tỷ euro trong năm nay. Động thái này khiến giám đốc điều hành chiến lược của EDF, Jean-Bernard Lévy, phải gửi một bản kháng cáo chính thức đối với quyết định của chính phủ.
Khi tình hình ngày càng trở nên nghiêm trọng, chính phủ Pháp đã buộc phải cung cấp gói cứu trợ tài chính trị giá gần 2,1 tỷ USD cho EDF vào tháng 2. Tuy nhiên vẫn không đủ để giải quyết những khó khăn tài chính của công ty.
Vốn đã nợ nần chồng chất, EDF còn phải đối mặt với rủi ro từ các thỏa thuận hợp tác của công ty với tập đoàn năng lượng hạt nhân Rosatom của Nga. Các doanh nghiệp Pháp từ lâu đã là những nhà cung cấp linh kiện quan trọng của Rosatom với những mặt hàng như tuabin hơi nước Arabella, được sử dụng trong các lò phản ứng của cả Rosatom và EDF.
Dù căng thẳng ngày càng gia tăng, Pháp vẫn làm ăn bình thường với Nga trong lĩnh vực điện hạt nhân, vốn vẫn được miễn trừ khỏi các lệnh trừng phạt của Liên minh châu Âu. Ông Macron hồi tháng 2 đã ủng hộ EDF mua lại công ty sản xuất tua-bin Arabella trị giá 1,1 tỷ euro từ General Electric của Mỹ.
EDF hiện đang tìm cách giảm giá thương vụ này do lo ngại rằng hoạt động kinh doanh của Rosatom có thể gặp khó khăn, sau khi Phần Lan hủy hợp đồng cung cấp lò phản ứng hạt nhân của họ vào tháng trước. Nếu Rosatom tiếp tục bị huỷ thêm hợp đồng hoặc chậm tiến độ khi xây dựng các nhà máy hạt nhân, EDF có thể đối mặt với nguy cơ thua lỗ do nhu cầu tuabin hơi nước sụt giảm.
Theo ngân hàng đầu tư JPMorgan Chase, để ngành công nghiệp hạt nhân của Pháp phục hồi, đặt cược tốt nhất của nước này là gắn bó với kế hoạch đầu tư xây dựng các lò phản ứng mới. Ngân hàng cho biết: "Cuộc khủng hoảng hiện tại khiến cho dự án xây dựng các lò phản ứng mới và nhu cầu tái cấu trúc hoặc quốc hữu hóa tập đoàn EDF trở nên cần thiết hơn bao giờ hết đối với chính phủ Pháp và các quốc gia châu Âu khác".