Tết Hàn thực là một trong những ngày lễ mang đậm bản sắc văn hóa của dân tộc Việt Nam và được diễn ra vào ngày 3/3 Âm lịch hàng năm. Cứ mỗi dịp Tết Hàn thực về, người Việt chúng ta lại trân trọng thực hiện nghi lễ ăn bánh trôi bánh chay, một phong tục đã có từ thời xa xưa, như một nét đẹp văn hóa, một lời nhắc nhở về cội nguồn và sự gắn kết giữa con người với tự nhiên và vũ trụ.
Những chiếc bánh trôi được nặn tròn mịn màng, với lớp vỏ bột nếp bên ngoài bao bọc lấy nhân đường ngọt ngào, không những đẹp mắt mà còn là biểu tượng của sự tròn đầy, phong phú và hạnh phúc viên mãn. Bánh trôi khi được thả vào nồi nước sôi, nấu cùng với nước đường và gừng, tỏa ra mùi thơm nồng nàn, quyện lẫn hương vị truyền thống và sự ấm áp, mang lại cảm giác thân quen, gần gũi. Trong ngày Tết Hàn thực, việc thưởng thức bánh trôi không chỉ là hành động tưởng niệm và tri ân những bậc tiên tổ đã khuất, mà còn là cách để mỗi người trong chúng ta cầu mong những điều may mắn và thịnh vượng cho bản thân cũng như cho cả gia đình.
Ngoài ra, phong tục dân gian còn hướng dẫn ta rằng, khi chuẩn bị mâm cúng với bánh trôi bánh chay, người ta thường xếp chúng trên đĩa hay bát theo số lẻ, vốn được xem là những con số mang lại may mắn, thường gặp là số ba hoặc số năm bát hoặc đĩa, tượng trưng cho ý nghĩa ngũ phúc lâm môn - tức là sự đầy đủ và phong phú của cuộc sống.
Vậy mâm cúng Tết Hàn thực đầy đủ cần những gì?
1. Bánh trôi, bánh chay
Từ xa xưa, Tết Hàn thực đã gắn liền với hình ảnh những chiếc bánh trôi, bánh chay mộc mạc mà tinh tế, là lễ vật không thể vắng mặt trong mâm cúng ông bà tổ tiên. Đến mức mà, nhiều người không ngần ngại ví ngày lễ này như là Tết của bánh trôi, bánh chay. Nguyên liệu làm nên những viên bánh trôi, bánh chay truyền thống không gì khác ngoài bột gạo nếp dẻo thơm, đường phên ngọt ngào, hòa quyện cùng vị bùi của vừng và đôi khi có thêm hương thơm dịu nhẹ của nhân đậu xanh. Bánh trôi thường có hình dạng tròn trịa, biểu trưng cho sự toàn vẹn, viên mãn. Trên bề mặt của mỗi viên bánh trôi là lớp vừng trắng được rắc nhẹ nhàng, tạo nên một bức tranh ẩm thực tinh tế, hấp dẫn người nhìn.
Trải qua bao thế hệ, bánh trôi ngày nay không chỉ giới hạn trong sắc trắng tinh khôi mà còn được "khoác lên mình" những màu sắc rực rỡ của thiên nhiên qua các nguyên liệu tạo màu hoàn toàn tự nhiên. Người làm bánh đã sáng tạo thêm vào bột nếp các loại bột từ củ dền cho màu hồng, bột nghệ cho màu vàng ấm áp, hoặc nước ép từ gấc và hoa đậu biếc với tông màu đỏ và xanh dương,... tạo nên những chiếc bánh trôi Ngũ sắc đẹp mắt, phản ánh sự hài hòa của thuyết Ngũ hành trong văn hóa phương Đông.
Không chỉ dừng lại ở những viên bánh trôi tròn trịa, người dân còn khéo léo tạo hình cho bánh trôi thành hình hoa sen hay hoa mẫu đơn, biểu tượng của sự thanh khiết và phú quý, hay thậm chí là những hình thù con vật ngộ nghĩnh, đáng yêu để gần gũi hơn với các em nhỏ, làm phong phú thêm không khí ngày Hàn thực.
Dẫu cho có bao nhiêu biến tấu, trong mâm cúng Tết Hàn thực, hình ảnh đĩa bánh trôi, bánh chay màu trắng vẫn luôn được xem trọng và giữ một vị trí không thể thiếu, như một nét văn hóa truyền thống bền bỉ với thời gian, là cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa những giá trị tâm linh và văn hóa dân gian sâu sắc.
2. Bánh đậu xanh/bánh ngải/bánh xu xê
Ngày Tết Hàn thực được tổ chức vào dịp tiết khí Thanh minh, thời điểm mà thiên nhiên khoác lên mình tấm áo xanh mướt và không khí trở nên trong lành, mát mẻ. Không chỉ có bánh trôi và bánh chay làm nên nét đặc trưng cho Tết này, mà còn có sự xuất hiện của bánh ngải cứu, bánh đậu xanh mịn màng, thạch đậu thanh khiết không kém phần quan trọng hay bánh xu xê rực rỡ với đủ màu sắc biểu tượng cho sự phong phú, đa dạng của cuộc sống.
Những loại bánh này không chỉ đơn thuần là món ăn, mà còn góp phần tạo nên bức tranh mâm cúng Tết Hàn thực phong phú, đầy màu sắc, và chứa đựng nhiều ý nghĩa tinh thần sâu sắc. Đây cũng là dịp mọi người dùng hương vị truyền thống để thể hiện lòng thành kính và sự biết ơn sâu sắc tới các bậc tiền nhân đã kết nối mỗi người với quá khứ và răn dạy những bài học quý báu của cuộc sống.
3. Hoa quả tươi
Trong không khí của ngày Tết Hàn thực, các gia đình Việt đều trân trọng lựa chọn những loại quả tươi ngon, đầy màu sắc để dâng lên tổ tiên. Việc chọn lựa trái cây không chỉ căn cứ vào sự phong phú của mùa vụ hay điều kiện kinh tế của mỗi nhà, mà còn hướng đến việc tạo nên một khay quả đa dạng với đủ sắc thái và ý nghĩa phú quý, cát tường. Nhìn thấy những quả thanh long màu hồng đượm, bên cạnh là những chiếc lá xanh biếc như đang tiếp thêm sức sống, hay quả phật thủ mọng nước, những quả táo đỏ, cam vàng tròn trịa, viên mãn,... - tất cả đều góp phần biểu đạt niềm tin vào sự thịnh vượng, an lành.
Để đón nhận những điều may mắn, ngoài việc chuẩn bị các lễ vật truyền thống kể trên, mâm cúng còn được trang hoàng thêm với một ít trầu cau, tiền vàng - biểu tượng của sự giàu có và thịnh vượng, một ly nước trong veo tinh khiết và 3 hoặc 5 chén trà thanh tao, phảng phất hương thơm nhẹ nhàng, tạo nên sự trang nghiêm và thiêng liêng cho nghi thức cúng bái.
Trong xã hội hiện đại, nhịp sống hối hả khiến cho một số người không còn đủ thời gian để tự tay nhào nặn bánh trôi, bánh chay - những thức quà tâm linh giàu ý nghĩa. Thay vào đó, xu hướng mua sẵn các loại bột làm bánh hay những chiếc bánh đã được làm sẵn trở nên phổ biến, với nhiều lựa chọn từ các cửa hàng bán lẻ truyền thống đến những cửa hàng online thuận tiện và nhanh chóng.
Ảnh: Vũ Thu Hương
Dù cho lễ vật dâng cúng có thể khác nhau về kích cỡ hay số lượng, quan trọng nhất vẫn là tấm lòng thành và sự tỉ mỉ, chu đáo trong từng sự chuẩn bị. Tết Hàn thực, mặc dù không phải là ngày lễ lớn nhất trong năm, nhưng giá trị của nó nằm ở việc gìn giữ truyền thống hiếu thảo, lòng thành kính với tổ tiên và ước vọng về một tương lai an yên và hạnh phúc.